Po'o Deep Wells le Fofo i le PFAS Vai Fa'aleagaina? O nisi o tagata o le itu i matu sasaʻe o Wisconsin e faʻamoemoe.

O le konekarate viliina o Luisier na amata eliina se vaieli loloto i le nofoaga o Andrea Maxwell i Peshtigo ia Tesema 1, 2022. Tyco Fire Products ofo atu auaunaga vili fua i tagata e ona fale e avea o se fofo talafeagai i le PFAS faaleagaina mai a latou meatotino. O isi tagata o lo'o nonofo ai e le talitonu ma sili atu i isi vai inu saogalemu. Ata fa'aaloaloga a Tyco/Johnson Controls
O le vaieli o lona fale i Peshtigo e sosoo ma le aʻoga e tau ai mu a Marinette, lea o vailaʻau na faʻaaogaina muamua i le fuimu na faʻafefe i totonu o le eleele i le aluga o taimi. Tyco Fire Products, e ona le fale, na faʻataʻitaʻiina e tusa ma le 170 vaieli i le eria mo le PFAS (faʻapitoa foi o "kemikolo tumau").
Ua laga e le au faatonu ma tagata tomai faapitoa i le soifua maloloina ni atugaluga e uiga i le faitau afe o vailaʻau gaosia ona o loʻo fesoʻotaʻi atu i faʻafitauli ogaoga o le soifua maloloina, e aofia ai fatugaʻo ma le testicular kanesa, thyroid maʻi, ma faʻafitauli o le fausiaina. PFAS poʻo le perfluoroalkyl ma polyfluoroalkyl mea e le faʻaleagaina lelei ile siosiomaga.
I le 2017, na lipotia ai e Tyco le maualuga o le PFAS i le vai eleele i pulega a le malo mo le taimi muamua. O le tausaga na sosoo ai, na molia ai e tagata nofoia le kamupani mo le faaleagaina o vai inu, ma o le $ 17.5 miliona na ausia i le 2021. Mo le lima tausaga talu ai, na tuʻuina atu ai e Tyco i tagata nofoia vai fagu ma faiga faʻamamaina fale.
O se vaaiga i luga o le ea o se konekarate e viliina se vaieli loloto i le nofoaga o Andrea Maxwell i Peshtigo ia Tesema 1, 2022. Tyco Fire Products o loʻo ofoina atu auaunaga vili fua i tagata e ona fale e avea o se fofo talafeagai i le faʻaleagaina o le PFAS i a latou meatotino O isi tagata o le taulaga e masalosalo i lenei mea filifiliga ma sili atu i isi auala saogalemu nai lo vai inu. Ata fa'aaloaloga a Tyco/Johnson Controls
Fai mai le au siosiomaga i nisi tulaga, ae le o mea uma, o vaieli loloto e mafai ona foia ai le faafitauli o le afaina o le PFAS. O nei vaila'au e mafai ona o'o i totonu o vai loloto, ma e le o so'o se punavai loloto e mafai ona maua ai se sapalai saogalemu ma tumau o vai inu e aunoa ma se tau taugata. Ae ina ua iloa e le tele o nuʻu o le maualuga o le PFAS i totonu o latou vai inu atonu e le saogalemu, o loʻo vaʻavaʻai foi nisi pe o vaieli loloto e mafai ona tali. I le itu i saute sisifo o Wisconsin taulaga o Campbell i Ile de France, o suʻega na faia i le 2020 na faʻaalia ai le maualuga o le PFAS i vaieli tumaoti. O le a viliina nei e le aai se vaieli i totonu o le vai loloto o le itulagi e iloa ai pe mafai ona avea ma punavai saogalemu o vai inu.
I le itu i matu sasaʻe o Wisconsin, Tyco o loʻo feagai ma le tele o faʻasalaga e fesoʻotaʻi ma le faʻaleagaina o le PFAS. I le amataga o lenei tausaga, na molia ai e le Matagaluega o Faamasinoga a Wisconsin Johnson Controls ma lona lala o Tyco ona o le le mafai ona lipotia le maualuga o le PFAS i le eleele o le setete mo le tele o tausaga. Fai mai le au ofisa o le kamupani latou te talitonu o le filogia e gata i le nofoaga o Tyco, ae na fai mai le au faitio e iloa e tagata uma le tafe o le eleele.
“E mafai ona faia se mea vave? Kailo. Masalo,” o le tala lea a Maxwell. “Pe o le a iai pea le filogia? Ioe. E i ai lava iina ma o loʻo latou faia mea uma latou te mafaia e faʻamamā ai i le taimi nei.
E le o tagata nofomau uma e aafia i le filogia o le PFAS e malilie faatasi ma Maxwell. E tusa ma le lua sefulu tagata ua sainia se talosaga e valaau ai tagata o le taulaga i matu sasaʻe o Wisconsin e auai i Marinette lata ane mo le suavai a le taulaga. O isi e filifili e fa'atau vai mai le taulaga o Peshtigo pe fau a latou lava vai 'a'ai.
O Tyco ma taitai o le taulaga ua tele tausaga o talanoaina filifiliga, ma o itu uma e lua ua fai mai o talanoaga e oo mai i le taimi nei ua le mafai ona maua se maliega i se fofo tumau i le faafitauli o le suavai.
O lenei tautoulu, na amata ai e Tyco ona ofoina atu konekarate loloto i tagata e ona fale e fua ai lo latou fiafia. O le afa o tagata na mauaina, poʻo le 45 tagata nonofo, ua sainia i maliega, o le tala lea a le kamupani. I lalo o le maliliega, o le a viliina e Tyco vaieli i vai loloto ma fa'apipi'i faiga nofomau e fa'amalulu ai le vai ma togafitia ai le maualuga o le radium ma isi mea leaga o lo'o i totonu o le loloto o le eleele. O su'esu'ega lelei i le eria na fa'aalia ai le maualuga o le radium e tusa ma le tolu i le ono taimi maualuga atu nai lo tulaga fa'a feterale ma le setete o vai inu.
“O se tu'ufa'atasiga o tekonolosi e aveese lelei ai nei elemene fa'anatura a'o fa'atumauina le lelei ma le tofo o le vai," o le tala lea a Cathy McGinty, Fa'atonu o le Sustainability i Johnson Controls.
Va'aiga fa'alelei o le Fale A'oa'oga Tineimu a Tyco i Marinette. Fai mai le DNR o loʻo i ai a latou faʻamaumauga e faʻaalia ai o vai otaota o loʻo i ai le PFAS na sau mai nofoaga o aʻoaʻoga. O nei vaila'au o lo'o iloa e fa'aputuina i meaola fa'ato'aga e fa'atupu i fale fa'amama otaota, ona tufa lea i fa'ato'aga. Ata fa'aaloaloga a Johnson Controls International
O suʻega na faʻaalia ai e leai se PFAS i totonu o le aquifer loloto, lea e faʻaaogaina foi e nuʻu tuaoi e fai ma puna o vai inu i fafo atu o le nofoaga faʻaleagaina i totonu o le aʻoga afi, o le tala lea a McGuinty. Ae ui i lea, e tusa ai ma le Wisconsin Matagaluega o Punaoa Faanatura, o nisi vaieli loloto i totonu o le eria o loʻo i ai le maualalo o vaega o le PFAS. Na faaalia foi e le lala sooupu le atugaluga o le PFAS e mafai ona sosolo i totonu o aquifers loloto.
Mo nu'u o lo'o a'afia i le PFAS, ua leva ona iloa e le DNR o le sapalai vai a le malo o le filifiliga sili lea mo vai inu saogalemu. Ae ui i lea, o Kyle Burton, le DNR's director of field operations, fai mai ua iloa e le lala sooupu o nisi tagata e fiafia i vaieli loloto, atonu o se fofo umi. Fai mai a ia, o Tyco ma Johnson Controls o loʻo faʻaititia le lamatiaga o le faʻamaʻi pipisi i nei vaieli.
"Matou te iloa na faia e (Johnson Controls) le latou filiga tatau i le mamanuina o vaieli na latou manatu ai, ma sa matou mananao ia mafai ona tuʻuina atu vai e leai se PFAS," o le tala lea a Burton. “Ae matou te le iloa seiloga matou te suʻeina nei vaieli i totonu o le eria mo se taimi umi ina ia mautinoa e leai se faʻamaʻi pipisi."
O le aquifer pito i lalo e masani ona puipuia, ae na fai mai Burton e ono i ai ni ta'eta'e i nisi o vaega e ono lamatia ai le filogia. Tyco ma Johnson Controls o le a faia suʻesuʻega loloto taʻi kuata mo le PFAS ma isi faʻamaʻi e iloilo ai le aoga o le faiga faʻamamaina i le tausaga muamua o le faʻapipiʻiina. Ona mafai lea e le sui o le DNR ona iloilo le mana'omia mo le fa'aitiitia o le mata'ituina.
Ole puna maualalo ole vai atonu ole St. Pete Sandstone Formation po'o se aquifer fa'aitulagi i lalo ole lua vaetolu i saute ole setete. O se suʻesuʻega i le 2020 na maua ai o le maualuga o le radium i sapalai vai lautele e maua mai aquifers ua faʻateleina i le luasefulu tausaga talu ai. O le loloto o le eleele e fesoʻotaʻi ma papa mo ni taimi uumi ma o lea e faʻatatau i le maualuga o le radium, o le tala lea a le au suʻesuʻe. Na latou fai mai foi e talafeagai le manatu o le tulaga ua faateteleina ona o vaieli a le malo ua loloto le viliina ina ia aloese mai le faaleagaina o le eleele i eleele eleelea.
O le maualuga o le radium na siitia atili i le itu i sasae o le setete, ae na siitia foi tulaga i sisifo ma le ogatotonu o Wisconsin. A'o fa'atupula'ia le fa'atonuga, o nu'u po'o tagata e ona fale e manana'o e fa'aogaina le aquifer e fai ma puna o vai inu e ono fa'amalosia e faia ni togafitiga fa'aopoopo, e ono sili atu ona taugata.
I totonu o le taulaga o Peshtigo, Johnson Controls o loʻo faʻamalosia e faʻafeiloaʻi e le vai tulaga o vai, e aofia ai ma faʻataʻitaʻiga a le setete PFAS talu ai nei. Na latou fai mai foi latou te usitaʻia soʻo se tulaga fou e sau mai le DNR poʻo le EPA, lea o le a sili atu le maualalo ma sili atu le puipuia o le soifua maloloina lautele.
Mo le 20 tausaga, ua fuafua Tyco ma Johnson Controls e tautuaina nei vaieli. Ona fai lea i le pule o le fale. E na’o le tasi le vaifofo latou te totogiina mo tagata nofomau uma e manatu le kamupani ua afaina.
Talu ai ua talia e le to'atele o tagata le ofo a Tyco e vili se pu loloto, e leai se maliega o le fofo sili lea. Mo nuu o loʻo feagai ma le faʻaleagaina o le PFAS, o feeseeseaiga i le va o tagata nofoia o loʻo faʻaalia ai le lavelave o le faʻafitauli ma le luʻitau o le ausia o fofo masani.
I le Aso Faraile, na faʻasalalau ai e Jennifer se talosaga e faʻapotopotoina le lagolago mo le faʻaliliuina o tagata o loʻo nonofo i le taulaga i Marinette mo le suavai a le taulaga. O lo'o fa'amoemoe o ia e ao mai ia lava saini e faila i le Marinette City Council i le fa'ai'uga o Mati, ma ua totogi e Tyco se faufautua e fautuaina o ia i le faiga fa'atasi. Afai e tupu le fusuaga, na fai mai le kamupani o le a totogi le paipa ma faia se totogi faʻapitoa i tagata e ona fale mo soʻo se faʻaopoopoga o lafoga poʻo vai e fesoʻotaʻi ma le filifiliga.
O Jeff Lamont o loʻo i ai se vai inu i lona fale i Peshtego, Wisconsin ona o le PFAS faʻaleagaina o vai paipa. Angela Major/WPR
“Ou te manatu ua uma,” o le tala lea a le Aso Faraile. "E le tatau ona e popole i le ono afaina, mataʻituina pea, manaʻomia le faʻaogaina o faiga faʻamamā ma mea uma."
O le Aso Faraile o le Aso Faraile na i ai i totonu o le filogia ma o suʻega na faʻaalia ai le maualalo o le PFAS. Na te aumaia fagu vai mai Tyco, ae o loʻo faʻaaogaina pea e lona aiga le vaieli e kuka ai ma taʻele ai.
Fai mai le Taitaifono o le Aai o Peshtigo, Cindy Boyle, o loʻo mafaufau le komiti faʻafoe i le filifiliga a le DNR mo le mauaina o vai saogalemu e ala i nofoaga faitele, pe i totonu o latou lava poʻo nuu tuaoi.
"I le faia o lea mea, e maua ai le puipuiga e ala i le Komisi o Galuega a le Malo ina ia mautinoa o loʻo inu vai saogalemu e tagata," o le tala lea a Boyle.
Na ia taʻua o le taulaga o Marinette e le o naunau nei e tuʻuina atu vai e aunoa ma le faʻapipiʻiina o tagata. Saunoa atili Boyle e fa’apea, o le fa’apipi’iina o nisi o tagata o lo’o nonofo ai, o le a fa’aitiitia ai lafoga a le taulaga, ma fa’apea ai o i latou e nonofo i totonu o le taulaga o le a tele atu le tau o le fa’atupeina o auaunaga. O nisi o tagata o le taulaga na tetee foi i le faaopoopoga ona o le maualuga o lafoga, maualuga o le suavai, ma le taofiofia o le tulituliloaina po o le susunuina o vao.
Ae ui i lea, o loʻo i ai popolega i le tau o le fausiaina o le vai a le taulaga. O le mea aupito sili, o le tala fa'atatau a le taulaga o lo'o fa'ailoa mai e mafai ona sili atu i le $91 miliona le tau e fau ai, e le aofia ai fa'agaioiga ma fa'aleleia.
Ae na taʻua e Boyle o le aoga o le a fesoasoani i tagata nofoia e le gata i nofoaga e manatu le kamupani e faʻaleagaina, ae faʻapea foʻi i nofoaga lautele o loʻo faʻataʻitaʻiina ai e le DNR le faʻaleagaina o le PFAS. Johnson Controls ma Tyco na musu e suʻe iina, fai mai o kamupani e le nafa ma soʻo se faʻaleagaina i le eria.
Na faailoa e Boyle e le fiafia tagata i le saoasaoa o le alualu i luma ma le le mautinoa pe o filifiliga o loʻo latou suʻesuʻeina e talafeagai mo tagata poʻo le Komisi o Tagata Faigaluega a le Malo. Fai mai ta’ita’i o le taulaga, latou te le mana’o e totogi e le au totogi lafoga le tau o le saunia o le suavai saogalemu e ala i le aoga.
“O lo matou tulaga i aso nei e tutusa lava ma le amataga,” o le tala lea a Boyle. "Matou te mananaʻo e faia mea uma matou te mafaia e tuʻuina atu ai i tagata uma le vai inu saogalemu i luga o le faʻaauau pea i le faʻaaluina o latou nafa."
Ae o nisi o tagata, e aofia ai Maxwell, ua fiu e faatali. O se tasi lea o mafuaʻaga latou te fiafia ai i fofo loloto.
Mo fesili po'o fa'amatalaga, fa'amolemole fa'afeso'ota'i le WPR Listener Support i le 1-800-747-7444, imeli listener@wpr.org, po'o le fa'aoga o la matou Listener Feedback Form.
© 2022 Wisconsin Public Radio, o se auaunaga a le Wisconsin Educational Communications Council ma le Iunivesite o Wisconsin-Madison.


Taimi meli: Tes-21-2022